Khảo sát công trạng của những người Pháp giúp vua Gia Long

 

 

Chương 7

 

Montyon và cuốn Thuyết trình thống kê về Bắc Hà

 

 

Tại sao khảo sát bộ sách này?

Nam tước Jean-Baptiste de Montyon (1733-1820) là một nhà hảo tâm và kinh tế gia Pháp[1]. Năm 1789, cách mạng Pháp bùng nổ, Montyon phải sang Anh tỵ nạn chính trị, ông trở về Pháp năm 1814, dưới thời Vương chính trùng hưng (Restauration). Trong giai đoạn tỵ nạn, năm 1811, Montyon cho in ở Luân Đôn một bộ sách tựa đề đầy đủ như sau: Exposé statistique du Tunkin, de la Cochinchine, du Camboge, du Tsiampa, du Laos, du Lac-Tho, par M. M-N sur la Relation de M. de la Bissachère, missionnaire dans le Tunkin[2]. Dịch: Thuyết trình thống kê về Bắc Hà, Nam Hà, Cao Miên, Chiêm Thành, Lào, Lạc Thổ, của ông M-N về Ký sự của ông de La Bissachère, thừa sai ở Bắc Hà.

 Năm 1812, Montyon tái bản sách này ở Paris, thay chữ Exposé statistique (Thuyết trình thống kê) bằng chữ Etat actuel (Tình trạng hiện thời) và bỏ chữ "của M-N" tức là của Montyon viết tắt. Chúng tôi dùng bản Luân Đôn 1811, gồm 2 tập, sẽ dẫn là Montyon I và II.

Tại sao chúng tôi lại để ý đến bộ sách này? Vì hai lẽ:

1- Bộ sách của Montyon cũng giống như sách của Barrow, bị Maybon chê bai thậm tệ trong bài Tựa (Introduction) cuốn La Relation de la Bissachère (Ký sự về Bắc Hà và Nam Hà của ông de La Bissachère)[3] do Maybon in và viết tựa, năm 1920.

2- Nhưng hơn 100 năm trước, cuốn La Relation sur le Tonkin et la Cochinchine de M. de la Bissachère (gọi tắt Ký sự Bissachère) đã xuất hiện dưới hai hình thức sau đây:

- Năm 1810, Sainte-Croix đã in Ký sự Bissachère thành một chương trong sách của mình, tựa đề Voyage commercial et politique aux Indes orientales... (Hành trình thương mại và chính trị ở Đông Ấn...).

- Năm 1811 ở Luân Đôn và 1812 Paris, Montyon cho in Exposé statistique du Tunkin... sur la Relation de M. de la Bissachère... vừa nói ở trên, tuy tên sách có nhắc đến Bissachère, nhưng Montyon dùng rất ít điều do Bissachère viết ra.

Maybon, trong bài Tựa (Introduction) cuốn Ký sự Bissachère, đã thuật lại sự kiện này, kèm theo những lời mạt sát Montyon thậm tệ. Đọc bộ sách dày 532 trang này[4], ta mới thấy những chê bai của Maybon là quá đáng. Đây là một cuốn biên khảo, về xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XVIII, tinh thần vượt trên những toan tính tôn giáo của phái thừa sai và mưu toan chính trị của phe thực dân, tác giả chú ý đến những vấn đề liên quan đến Gia Long như tổ chức quân đội, xã hội dân sự dưới thời chiến tranh Nguyễn Ánh-Tây Sơn... Đó là cuốn sách của một trí thức Pháp, đứng trên sự xuyên tạc lịch sử.

Nhưng không hiểu sao Montyon lại lấy tên sách là Thuyết trình... về Ký sự của ông de La Bissachère... và đề cao Bissachère một cách quá đáng: "Ông Bissachère đã ở Bắc Hà 18 năm, đã đi khắp nơi, biết nghe và nói tiếng Việt. .. đã quen biết những người cầm quyền quan trọng, thường bàn luận với các quan, chính ông cũng được làm quan... nhiều lần được vua tiếp" bởi vì trong sách có rất ít việc rút ra từ ý của Bissachère (và những chỗ ấy phần nhiều là sai). Văn phong và tư tưởng của Montyon cao hơn Bissachère rất nhiều. Về sự soạn thảo, Montyon cho biết: "Còn về những dữ kiện mà ông [Bissachère] đã phác thảo, chúng tôi, tự tìm thêm, những hồi ký, thư từ, của những người đã sống ở những nước ấy, đã dự vào những biến cố xẩy ra, có đủ tư cách và đáng tin cậy"[5].

Chúng tôi tạm đưa giả thuyết: Đó là thời kỳ quý tộc Pháp phải trốn cách mạng 1789, hàng trăm nghìn người bị đe dọa lên máy chém; Nam tước Montyon trốn sang Anh, nên không thể đề tên mình ở một cuốn sách, in ở Anh hay ở Pháp; ông bèn mượn tên Bissachère, nên phải đề cao vị giáo sĩ như một giá trị đích thực.

Bộ sách này, trước hết, có những sai lầm chép của Bissachère và Barrow, cần nêu rõ:

1- Những điều chép của Bissachère:

- Về Quang Trung, Montyon viết: "... khi ông [Nguyễn Huệ] hay tin một đoàn quân Tầu bốn mươi ngàn người đã đến Bắc Hà để dựng lại ngai vàng nhà Lê; ông lập tức thiết lập một đội quân nhỏ, cưỡng ép đi đánh quân Tầu; trên đường bắt tất cả những ai có thể cầm vũ khí phải theo, kẻ nào không thuận, bị giết; tịch thu tất cả lương thực, để lại người già, đàn bà và con trẻ không còn gì để ăn, đốt nhà những kẻ không chịu tiếp tế lương thực hoạc lẩn trốn, bất ngờ tấn công vô vọng quân Tầu, phá tan và tiêu diệt hai mươi ngàn người..."[6]. Tất cả đoạn này viết theo Bissachère nên rất sai lầm và vô lý: Hành động như tướng cướp, với một đoàn quân bị cưỡng bách, chưa từng biết đánh nhau, làm sao Quang Trung có thể thắng trận? Thực Lục và Liệt Truyện, khi viết về "ngụy Tây Sơn" ghi rất rõ phương pháp mộ binh và cách tiến quân của Vua Quang Trung, chúng tôi đã nói đến trong chương 3.

 - Trong phần hình luật thời Gia Long, Montyon viết: "Những hình phạt cho những tội thông thường được xác định bằng điều luật mọi người đều biết, nhưng những tội nặng, nhất là tội về quốc phòng, thì hình phạt được áp dụng một cách bí mật, chỉ quan toà xử tội biết, đôi khi vua hay viện cơ mật còn làm nặng thêm. Vì thế mà hoàng đế đã cho voi xé xác phản loạn Tây Sơn, và cắt từng miếng thịt quân phản loạn cho lính ăn thịt", "Những người đàn bà bị tử hình còn ghê hơn. Họ bị voi tung lên trời, và khi rớt xuống sừng voi đâm thủng và bị chân voi dầy xéo" [7].

Nhưng lời này sai vì đã phỏng theo đoạn Bissachère viết về việc Gia Long xử tội voi xé xác anh em Tây Sơn và hai mẹ con tướng Bùi Thị Xuân rồi cho lính "ăn thịt" bà Bùi Thị Xuân (xem chương 9). Đoạn nói về Quang Trung ra Bắc đánh quân Thanh có câu: "trên đường đi, bắt tất cả những ai có thể cầm khí giới phải tòng quân, không theo thì giết, đốt nhà..."[8], cũng do Bissachère biạ đặt ra.

2- Những điều phản bác Bissachère: Phần viết về tôn giáo chứng tỏ Montyon biết khá rõ vấn đề tôn giáo ở phương Đông; ông chống lại quan niệm của Bissachère, và chỉ trích người Âu -nhất là các thừa sai cho rằng người Việt theo đạo thờ ma quỷ (Idolâtrie)- vì họ không hiểu niềm tin của dân Việt, chỉ biết lấy đạo thiên chúa làm mẫu mực cho các dân tộc khác. Ông cho rằng sự "ngu dốt" của người Âu đã khiến họ coi tất cả những việc thờ cúng là hủ lậu, phải bác bỏ. Đạo giáo ở phương Đông, nhất là nước Nam bắt nguồn từ Trung Hoa và Trung Hoa bắt nguồn từ Ấn Độ... Người Bắc có truyền thống đa thần, họ tin rằng từ rừng núi đến đồng bằng, mỗi nơi đều có một vị thần ngự trị, có ảnh hưởng đến đời sống con người[9].

 3- Những điều chép của Barrow: Sách Montyon ra sau sách Barrow, có vài điểm giống nhau, chứng tỏ hoặc Montyon đã đọc sách Barrow, hoặc hai người dùng chung tài liệu.

Về việc Nguyễn Ánh chạy trốn năm 1777, Montyon viết: "Người thiếu niên Nguy-en-Chung[10] được mẹ dẫn dắt, trốn vào rừng, trong nhiều tháng dưới một lùm cây rậm rạp..."[11] câu này chép Barrow mà chúng tôi đã nói những sai lầm trong chương 5.

Về Tây Sơn, Montyon viết: "Người em thứ nhì, Nguyễn Lữ là một thiền sư, không thiết việc công, không có khả năng điều khiển, nhưng được giới tăng lữ ủng hộ, và giới này ảnh hưởng đến quần chúng, tạo ra một bề ngoài công lý, một giá trị cao cả cho đảng [Tây Sơn]"[12]. Chỗ này Montyon dùng chung tài liệu với Barrow nhưng viết rõ hơn.

Ngoài những sai lầm nói trên, sau đây là những điểm độc đáo mà Montyon đưa ra, về thời đại Gia Long khởi nghiệp, mà chúng ta khó tìm thấy ở các tác giả khác.

 

Nhận xét kiến trúc Việt và cung điện Phú Xuân

Montyon nhận xét tình hình chung của kiến trúc Việt Nam:

"Ở đây không thiếu gì chất liệu để xây dựng, nhiều đá đẹp, cứng và bóng như cẩm thạch, có đất tốt để nung gạch, nhiều gỗ quý, đẹp. Dân tộc này khéo léo, tinh xảo lạ lùng; tuy vậy kiến trúc lại khiếm khuyết, vì không biết nguyên tắc; ngoài ra, thiên nhiên và luật hành chính cản trở việc xây dựng những toà nhà cân đối, đẹp đẽ, hoành tráng. Ở nhiều nơi, sự ẩm ướt bắt buộc phải để giữa tầng trệt và mặt đất một khoảng trống. Dân chúng không có quyền xây nhà bằng đá và nhiều từng; những cơ sở lớn như chùa chiền và đền đài cũng làm bằng gỗ, để khi bão, dễ chống đỡ, đỡ bị tàn phá. Rất nhiều dinh thự lớn chỉ có tường chính làm bằng đá hay gạch, chỗ còn lại là gỗ cả. Nhà cửa không cân đối, tuy cũng có chút đối xứng, trông như một khối nhiều nhà rộng, không ra hình dạng gì, tuy nhiên, cái vô trật tự đó cũng có vẻ uy nghiêm riêng, nó phản ánh địa vị quan trọng của người chủ nhà"[13].

Nhận xét khá tinh tế, Montyon phê bình khắt khe kiến trúc Việt, vì ông nhìn kiến trúc và trang trí theo quan niệm Âu Châu, coi những gì Á Châu làm là "không có nguyên tắc". Điểm đáng chú ý ở đây: tuy chê, nhưng ông đưa ra nhận định: người Việt có một lối kiến trúc riêng, khác với Tây phương. Về cung điện Phú Xuân, ông viết:

"Những thành phố có nhiều nhà đẹp nhất là Bac-Kin, thủ đô Bắc Hà và Phú Xuân, thủ đô Nam Hà, nơi hoàng đế ngự trị cùng gia đình và quân cấm vệ, đây là một thành đài chiến đấu. Quần thần và dân chúng ở ngoại thành. Từ khi kinh đô Bắc Hà bỏ trống, một phần vì bị chiến tranh tàn phá nhưng vẫn để lại những di tích huy hoàng, thì Hoàng cung là dinh thự đẹp nhất nước, có nhiều dinh cơ, vườn rộng mênh mông, có thành luỹ bao quanh, chu vi hai, ba dặm [4 đến 8 cây số], có bốn cửa, theo đúng bốn phương chính. Vào cung điện phải xuyên qua nhiều sân, có sân dành riêng cho trại cấm vệ, sân dành cho chuồng ngựa và voi; cung vua hình vuông, hình thức đặc biệt của bậc đế vương; bước lên mấy bậc cẩm thạch mới tới tiền đình. Cung điện có hai tầng, nhiều sảnh đường lớn với rất nhiều cột, cơ man là vàng, trang hoàng kỳ quái và nặng nề, trạm trổ không đẹp, những hình ảnh u ám, vàng dát không đạt hiệu quả. Sự trang hoàng duy nhất đáng khen ngợi là những cột gỗ lim, rất cứng, đặc, chắc, nâu sậm, thứ gỗ nổi tiếng đẹp, nhất là khi nó ngả sang mầu gụ, có vân giống như cẩm thạch, chà bằng lá chuối thì gân nổi lên, nhẵn, bóng, đẹp như véc-ni hảo hạng ngang ánh thủy tinh; những cột này phản chiếu ánh sáng, khiến ta liên tưởng đến những lâu đài pha lê, kim cương, trong truyện thần thoại; nhưng chúng vĩ đại mà không cân đối; những cột ở cửa cung điện có khi cao tới 40 pieds [12,96 m], chu vi chân cột là 5 pieds [1,62m] lên trên thon dần, không có bệ, không có đầu. Cột đặt thẳng trên một hòn đá vuông, chôn sâu dưới đất, trồi lên độ một hai tấc.

Nhất cung điện nhà vua, nhì đền chùa ngoài Bắc, lớn rộng và tráng lệ hơn trong Nam. Vài du khách đầu óc nhỏ nhen, hiểu lầm, gọi chỗ chứa đồ tế nhuyễn là đền"[14].

Montyon không thoát khỏi đầu óc cố hữu của người Tây phương, vẫn đem những mẫu mực về cái đẹp của người Âu để đọ và chê cách bài trí cung điện của Gia Long, nhưng những nhận xét này đối với chúng ta rất quý, bởi có lẽ đây là sự mô tả sớm nhất của một người ngoại quốc về cung điện Huế khi Gia Long mới xây xong phần cốt lõi năm 1805, đó chính là Cung thành (sau Minh Mạng gọi là Tử cấm thành) và điện Thái Hoà. Theo Đại Nam Nhất Thống Chí, khi ấy, Kinh thành còn đắp đất, đến năm Minh Mạng thứ 17 (1836) mới bắt đầu xây gạch[15].

Theo Hội Điển và Đại Nam Nhất Thống Chí, công trình xây cất cung điện Huế trải dài suốt đời Gia Long sang đời Minh Mạng. Phần Montyon mô tả ở đây, chính là Hoàng thành và điện Thái Hoà, năm 1805, Đại Nam Nhất Thống Chí ghi: "Chu vi 4 dặm linh, cao 1 trượng 5 thước, dày 2 thước 6 tấc, xây gạch, nam và bắc đều dài 151 trượng 5 thước, đông và tây đều dài 155 trượng 5 thước, mở bốn cửa: phiá trước là Ngọ Môn, phiá tả là cửa Hiển Nhân, phía hữu là cửa Chương Đức, phiá sau là cửa Hoà Bình. Phiá trong Ngọ Môn là điện Thái Hoà, là chính điện đại triều..."[16].

 

Nhận xét chúa Nguyễn, Tây Sơn và Nguyễn Ánh

Montyon có một số nhận xét sắc sảo, độc đáo không thấy trong các tư liệu khác:

1- Chỉ trích chúa Trịnh ở Bắc tàn ác độc tài và tỏ ý kính phục đức độ của chúa Nguyễn trong Nam. Ông viết: "...Trong thời gian ấy, Đàng Trong do các chúa cai trị, hầu hết đều có tài, đức, một số là những vĩ nhân, tự luyện, tự học, đạt được sự kiên quyết lớn lao, trở thành địch thủ của thế lực mà họ còn phụ thuộc vào [tức chúa Trịnh].(...) Người nổi tiếng nhất là Hien- Nquien-Vuong [Hiền Vương Nguyễn Phước Tần], nhờ ông mà Đàng Trong chiếm thêm một phần đất Chiêm Thành, thêm những tỉnh ven biển của Chân Lạp, và kiện toàn nền văn minh Đàng Trong"[17]. Montyon kê khai tên các chúa trong Nam khá đầy đủ, chỉ thiếu Quốc Chúa Nguyễn Phước Chu (1691-1725). Sự nhận xét về các chúa cũng đúng, đặc biệt ông biết chúa Hiền Nguyễn Phước Tần là bậc anh hùng, trong khi ở các tài liệu của nhà dòng thời ấy, chúa Hiền bị các thừa sai gọi là "bạo chúa".

2- Về nhà Tây Sơn, ông đưa ra một chi tiết về việc anh em bất hoà: "Quá mạnh để chấp nhận ông anh là bề trên, Huệ sai người đến trình bầy với anh là mình muốn đứng riêng một cõi. Người anh nổi giận, sai chặt đầu các sứ giả của Huệ, và lên cơn tàn bạo quá đáng. Quang Trung trả thù, cầm quân đến đánh anh. Nhưng kết quả của sự phân liệt này là họ hội đàm với nhau về tình hình nổi dậy ở miền Nam, và bắt buộc họ phải bỏ qua thù hận"[18]. Việc "Nhạc chặt đầu các sứ giả của Huệ", không thấy ghi ở đâu; có thể Montyon dựa theo thông tin của một vị thừa sai sống trong triều đình Thái Đức. Nếu đúng, thì đây là một trong những nguyên nhân trực tiếp giải thích tại sao Nguyễn Huệ đem binh đánh Qui Nhơn. Cho tới nay, các nhà nghiên cứu thường chỉ đưa ra lý do vì "Huệ không chia cho anh của cải "cướp" được ở Bắc Hà", nên anh em Tây Sơn mới bất hoà, nhưng không thấy ai giải thích tại sao Nguyễn Huệ đem quân vào đánh Quy Nhơn.

3- Về việc những người lính Pháp đến giúp Nguyễn Ánh, Montyon viết: "Vài sĩ quan Pháp theo giúp Nguyễn Chủng, tập cho quân sĩ kỷ cương và vài nhà buôn Pháp bán tầu cho ông. Dân chúng mỏi mệt vì chiến tranh, và cũng vì kiệt sức hai bên tạm dừng trong một thời gian: nhưng Nguyễn Chủng lợi dụng cơ hội này để xây dựng đồn luỹ theo lối Tây phương, làm tầu chiến theo mẫu những tầu Pháp mà ông mua được"[19]. Montyon là người Pháp hiếm hoi xác nhận chỉ có "vài sĩ quan Pháp theo giúp Nguyễn Chủng".

4- Về thái độ của dân chúng đối với chiến tranh, Montyon viết: "Binh lính hai bên đánh nhau, dân đứng nhìn, tiếp tế cho quân đội và được trả đúng giá những gì họ cung cấp, dân chúng chỉ bắt buộc phải công nhận người chiến thắng làm minh chủ"[20]. Điểm này cho thấy trong cuộc chiến Nguyễn Ánh-Tây Sơn, người dân không bắt buộc phải theo phe nào, có thể trung lập, tiếp tế cho cả hai bên, chỉ phải nhận bên thắng làm "minh chủ"; cũng giải thích tại sao dân miền Nam vẫn sống còn qua bốn lần Nguyễn Huệ chinh phạt Gia Định. Và Nguyễn Ánh sau bốn lần thua chạy, vẫn đương nhiên trở lại Gia Định và được quần chúng chấp nhận.

5- Về vua Gia Long, Montyon viết:

"Vua Nam Hà, bị đánh đuổi, lẩn trốn, rồi trở lại đất mình. Lại bị đuổi đánh, lại trở về. Bao lần thắng, bại, cuối cùng khôi phục được ngai vàng, nhờ quyền thừa kế, nhờ sức chinh phục, ông thu hồi cả miền Bắc, quan trọng hơn; và như thế trong vùng bán đảo Ấn Độ, ngoài cõi sông Hằng, một cường quốc chưa bao giờ lớn như thế xuất hiện. Qua bao thăng trầm trôi nổi, ta đã thấy một bên là những ý đồ thâm sâu phối hợp như thế, những bất trung bất nghiã quỷ quyệt như thế, những mưu lược cả gan, kỳ lạ như thế, những cảnh tượng bi đát và tàn nhẫn như thế; một bên là sự can đảm chống lại những bất hạnh như thế, một thiên tài trác tuyệt như thế, và cuối cùng đưa đến một kết quả [bất ngờ] không liên lạc với những gì đã xẩy ra trước đó như thế [chỉ sự thống nhất đất nước]; từ những biến cố này, nổi bật lên một dấu ấn phi thường, không giống bất cứ lịch sử của một xứ nào, của một thế kỷ nào, cổ xưa hay hiện đại"[21].

Montyon có lẽ là người Pháp duy nhất đã xác định Gia Long khôi phục được ngai vàng, nhờ quyền thừa kế, nhờ sức chinh phục, chứ không phải nhờ sự giúp đỡ của Bá Đa Lộc và những người lính Pháp, như những ngòi bút thuộc điạ.

 

Kỹ nghệ đóng thuyền tầu Việt Nam

Trong chương 4, chúng tôi đã trích đoạn Barrow viết về kỹ nghệ đóng thuyền tầu ở Việt Nam, Montyon cũng viết về vấn đề này, hai người có những điểm đồng quy, nhưng Montyon còn cho thêm những thông tin khác:

 "Về việc đóng thuyền, nước này có một kỹ thuật đặc biệt: những tấm ván làm thuyền được buộc chặt với nhau bằng dây mây, thay đinh, lối ráp này khiến thuyền uyển chuyển hơn, đặc biệt chống lại sóng biển.

Những thuyền lớn, ngoài tay lái thường, còn một tay lái phòng hờ có hình thể đặc biệt. Tay lái thường, ngắn, được gắn gần như thẳng góc; tay lái khác thường dài hơn, được gắn gần như nằm ngang: khi gió to, người ta dùng tay lái khác thường, khiến tàu đi nhanh hơn. Khi biển động, dùng cả hai tay lái.

Tầu đi gần biển nhỏ hơn tầu của người Hoa, có hình dạng cổ xưa, thuỷ bàn (vành đỡ nước) còn khiếm khuyết nên tầu đi chậm. Ít lâu nay, người Bắc Hà làm tầu đi bể theo lối người Hoa, nghiã là phân chia hàng hoá ra từng ngăn riêng dành cho mỗi chủ, bằng ván gắn vào tầu và trét các kẽ hở cho kín để nước không thấm được; vì vậy, khi tầu nhận một cú sốc mạnh, không bị rối loạn ngay tức khắc, và khi tầu bị thủng một lỗ hổng nước chảy vào, cũng dễ biết lỗ ấy ở đâu.

Tầu chiến chia làm 2 loại: Ga-le (thuyền buồm có nhiều tay chèo, galère) hoặc chiến hạm (vaisseau). Ga-le dài từ 50 đến 80 pieds [16,20m đến 25,92m] làm bằng ván dài như chiều dài thuyền. Mỗi bên có một hàng người chèo, trang bị từ 15 đến 20 đại bác, từ 6 đến 12 đơn vị đạn.

Chiến hạm, lớn hơn, thân tầu vững hơn và kiến trúc tốt hơn tầu Trung Hoa. Từ vài năm nay, còn có biến chuyển thuận lợi: chấp nhận phương pháp Âu Châu để làm tầu, nhưng phần cột buồm và cánh buồm chưa hoàn hảo, nhiều cột buồm còn làm bằng một thân cây độc nhất, không vững như khi được giữ bằng các ngăn trong tầu, lại không có đài (hune) trên cột buồm nên lái khó; trục buồm buộc vào cột buồm, chỉ ở hai đầu chứ không ở giữa, cánh buồm được bố trí khá nghệ thuật, để cắt gió, nhưng vì làm bằng lá hay những chất khác không bền như gai, nên không vững chống gió; khi bị thấm mưa, phải tưới nước bể lên, và dù bị thấm nước gì, nếu không khô ngay trong vòng 24 tiếng đồng hồ thì sẽ bị mục.

Việc bọc đồng và những kỹ thuật tân tiến khác cũng đã được biết đến, nhờ sự kiểm tra các tầu Tây phương, nhưng chưa thấy thực hiện."[22]

Montyon và Barrow dùng hai tài liệu khác nhau, nhưng cả hai đều xác nhận: kỹ thuật đóng tầu của Việt Nam khác với kỹ thuật Tây phương.

Montyon đặc biệt chú ý đến một đặc điểm của chiến thuyền Nguyễn Ánh: có hai bánh lái (Barrow khảo sát thuyền Tây Sơn, không nói đến) một tay lái thường, ngắn, gắn thẳng góc và một tay lái dài, gắn ngang, dùng khi gió to. Thuyền này chính là thuyền trường đà do Đỗ Thanh Nhơn sáng tạo. Trịnh Hoài Đức viết: "Mùa thu, tháng 7 [năm Canh Tý tức tháng 8/1780]... Thanh Nhơn mới sáng chế làm thuyền bánh lái dài (trường đà) cho thuỷ quân để đi biển cho yên ổn (để cả bánh lái tròn để đi sông) gọi là thuyền hai bánh lái"[23]

Thực Lục, cũng chép tương tự: "Đỗ Thanh Nhân sai thuỷ quân lấy thứ gỗ nam (kiền kiền) để đóng thuyền trường đà (bánh lái dài), trên gác sàn chiến đấu, hai bên dựng phên tre che thủy binh ở dưới để cho chuyên sức mà chèo, còn trên thì bầy bộ binh để xung trận mà đánh. Do đó đi đường biển thuận lợi mà nghề thủy quân sở trường càng tinh thêm"[24].

 

Nguyễn Ánh có tầu bọc đồng từ bao giờ?

Montyon cho rằng: lúc đó (khoảng 1800) Nguyễn Vương đã biết kỹ thuật tầu bọc đồng, nhưng chưa áp dụng. Nhưng theo Thực Lục, ngày 9/4/1785, Nguyễn Ánh chạy sang Xiêm với 30 quần thần và "quân đi theo hơn 200 người, thuyền 5 chiếc: thuyền Phượng [Phượng phi], thuyền Bằng Phi, thuyền Hùng Trì, thuyền Chính Nghi, thuyền Ô mà thôi"[25]. Như vậy, năm 1785, Nguyễn Ánh đã có tầu bọc đồng Phượng Phi và Bằng Phi, ông mua hay làm lấy, ta chưa biết được. Theo Liệt Truyện, một chiếc thuyền lớn bọc đồng năm 1790 giao cho Trần Văn Học và Vannier Nguyễn Văn Chấn cai quản[26].

Liệt Truyện về Võ Di Nguy, ghi: "Năm Mậu Thân [1788], mùa thu, lấy lại được thành Gia Định, vua gọi Di Nguy về, sai coi thuyền Nội thủy, Trung thủy, bổ làm Khâm sai thuộc nội cai cơ, đốc làm thuyền Đại Chiến, thuyền Hải Đạo." Và: "Năm Ất Mão [1795] quân giặc vào Đà Diễn, Di Nguy đem thuyền quân tiến sát đến đảo Sầm, hợp với Trương Phước Luật đánh giữ, giặc phải lui. Di Nguy cùng ngay với Phạm Văn Nhơn đem Tả quân đi thuyền lớn bọc đồng chạy đến thành Diên Khánh."[27]. Tóm lại, năm 1785, Nguyễn Ánh đã có thuyền chiến bọc đồng, năm 1788, lại sai Võ Di Nguy làm thuyền Đại Chiến, thuyền Hải Đạo. Hai loại thuyền này là thuyền gì? Chắc chắn phải là thuyền chiến lớn và thuyền đi biển.

Vậy, Montyon cũng như Le Labousse đều lầm, khi Montyon cho rằng khoảng 1800, Nguyễn Ánh vẫn chưa đóng được tầu bọc đồng và Le Labousse, tưởng rằng, năm 1800, Nguyễn Ánh mới đóng được tầu bọc đồng, như trong thư ngày 1/5/1800 mà chúng tôi đã trích dẫn trong chương 6, Chân dung vua Gia Long.

Thêm một chứng nữa là Hịch Quang Trung tháng 8/1792 (xem chương 8) cũng nói đến tầu bọc đồng, chứng tỏ Nguyễn Ánh đã có tầu chiến bọc đồng từ trước 1792, và rất có thể Võ Di Nguy đóng thuyền Đại chiến và thuyền Hải đạo, năm 1788, cũng là thuyền bọc đồng.

Theo bản thống kê của Hội điển về các tầu thuyền ở Huế, không ghi rõ năm, nhưng có lẽ là đầu đời Gia Long: "Ở Kinh sư có 265 chiếc. (Các hạng thuyền bọc đồng 29 chiếc, thuyền vận chuyển đường biển 10 chiếc, thuyền vận chuyển đường sông 3 chiếc, thuyền vượt biển lớn 25 chiếc...)"[28]. Sau chiến tranh, mà Huế còn 29 tầu bọc đồng, vậy trong thời chiến, Nguyễn Vương có bao nhiêu thuyền, tầu bọc đồng? Chắc chắn không chỉ có Long Phi, Phượng Phi và Bằng Phi, do Chaigneau, Vannier và de Forcanz điều khiển, mà các sử gia thuộc địa hết sức đề cao, coi như chỉ có "người Tây" mới điều khiển được "tầu Tây bọc đồng".

 

Gia Long trực tiếp điều khiển đóng tầu

Trong chương 6, Chân dung vua Gia Long, tất cả các tác giả đều nói Nguyễn Ánh trực tiếp điều khiển mọi việc, ở đây, Montyon lại xác định thêm một lần nữa: "Ông [Gia Long] là người giỏi nhất về chiến thuật, là kỹ sư giỏi nhất, là người kiến trúc tầu giỏi nhất, ở xứ ông". Và ông chú thích: "Để thu thập kiến thức đóng tầu, ông không làm như César Pierre đệ nhất, là cầm búa, cũng không trở thành thợ mộc, mà ông mua một chiến hạm kiến trúc Tây phương, rồi tháo ra từng mảnh và lắp lại, để biết rõ đối tượng: về tính chất kiên cố, về chủ lực của nó và về sự chắp nối tất cả những thành phần khác nhau"[29]. Như vậy, về việc Gia Long mua tầu của Tây phương làm mẫu, Le Labousse và Montyon đều viết giống nhau, nhưng Barrow và Montyon còn cho biết Gia Long không làm tầu giống hệt Tây phương, mà chỉ lấy những cái hay của tầu Tây và giữ lại cái hay của tầu Việt. Theo Hội điển, phương pháp làm tầu thời Minh Mạng đã tiến dần đến mức "kỹ nghệ hoá": tức là chế mẫu sẵn từng mảnh của mỗi loại thuyền, tầu, rồi thợ cứ theo thế mà ráp, lắp.

Trở lại việc lấy một tầu Tây phương làm mẫu, việc này đã có từ thời chúa Sãi Nguyễn Phước Nguyên (1613-1635), chúa đã lấy những tầu Tây phương bị bão dạt vào bờ làm mẫu, để hiện đại hoá tầu thuyền của mình. Vì thế, chúa Hiền Nguyễn Phước Tần (1648-1687), khi còn là Thế tử Dũng Lễ Hầu đã thắng hạm đội của Hoà Lan ở Cửa Eo (cửa Thuận An) năm 1644, nhờ thuỷ binh mạnh.

Người đọc hôm nay sẽ hỏi: làm sao có thể đóng tầu bằng cách tháo ra ghép lại như Nguyễn Ánh làm? Nhưng ở cuối thế kỷ XVIII, khoa học Tây phương chưa thực sự tiến bộ, tầu Tây, tầu Ta, chưa khác nhau nhiều[30].

 

Tổ chức quân đội Nguyễn Ánh

 Montyon là người viết khá rõ về tổ chức quân đội của Nguyễn Ánh, về đời sống quân ngũ, y phục, khí giới, cách chia đơn vị và bộ chỉ huy. Chúng tôi xin trích dịch một số đoạn sau đây:

Về điều kiện sống và quân phục dưới thời Gia Long:

"Khẩu phần lính mỗi ngày là một đọi [tô] rưỡi gạo, tức là vào khoảng 5 hay 6 cốc café của chúng ta [Pháp] do vua ban. Còn lương bổng và quần áo thì địa phương lo (...) Thấp nhất là 2 quan tiền một tháng, cao nhất là 6 quan tiền[31] nên có bất công trong sự khác biệt này.

Lính được phát y phục một năm hai lần, gồm có một áo nịt mặc sát người, bằng vải hay lụa, thô; trên áo nịt là một áo chiến bằng toan hay nỉ dầy mua của Tầu có lẽ buôn từ Âu Châu sang. Áo chiến tay rộng, cổ đứng, dài tới ngang lưng, quần dài quá đầu gối; ống chân và bàn chân để trần. Đầu đội mũ tròn có chóp, trang trí bằng một chùm lông gà. Mũ bằng rơm hay sợi tre bện lại, đánh vec-ni, không thấm nước, đầu quấn một mảnh vải hay lụa dài 15 đến 20 pieds [4, 86m đến 6, 48m] để tránh bị kiếm chém, có mũ đội lên trên.

Tất cả quần áo này, trừ áo nịt, là đồng phục, mầu đỏ quốc gia, có vài dấu hiệu để phân chia binh chủng khác nhau. Người lính đeo trên cổ hai túi nhỏ, một đựng trầu cau và túi kia để thuốc lá. Ngoài ra, còn khoác trên vai một túi dết đựng quần áo cũ, tiền bạc và khi đi hành quân ở những nơi không có trạm lương thực, họ đem theo gạo ăn cho sáu bẩy ngày".

Về trang bị vũ khí và cách dàn trận, chiến đấu, Montyon viết:

"Hoàng đế cung cấp vũ khí: mỗi người một súng trường và dao nhọn cắm đầu súng, một thanh kiếm, một thương dài, một búa, một gậy chập hai: tức là hai gậy bằng nhau, gỗ rất cứng, đầu bó vào nhau bằng một chùm tóc nhồi vào trong. Đó là thứ vũ khí kinh hồn nhất: khi biết sử dụng, bằng một cử động chớp nhoáng, nó chém đứt kiếm, thương, và chặn đạn.

Khí giới và cách vận dụng đã tiến triển nhiều. Người ta còn mua của Anh và Pháp súng máy và súng lưỡi lê. Hiện nay, hầu như tất cả quân đội Bắc Hà đều được trang bị như thế, còn súng hoả mai rất hiếm. Hoàng đế cung cấp cho quân đội đại bác Âu Châu, tốt hơn đại bác bản xứ. Trong những công binh xưởng, khí giới được quản lý kỹ, số lượng rất lớn, cất giữ chỗ kín để tránh bọn bất lương nhòm ngó.

Dụng cụ âm nhạc trong quân đội là trống, cũng giống như trống Âu Châu, còn thêm trống chuông, ống tiêu, các loại kèn khác nhau, chũm choẹ (cymbale), hai miếng gỗ gõ vào nhau. Quân nhạc khá hay, nhưng hơi ồn, cho phép quân đi đúng điệu.

Thuốc súng chế tạo đã tốt hơn trước, nhưng vẫn chưa bằng thuốc súng của người Âu; cháy chậm hơn, và nổ nhỏ hơn.

Các quan chỉ huy, điều khiển trận địa bằng những lá cờ nhỏ, vị trí và hướng cờ chỉ lệnh. Nhưng khi đánh nhau, các quan không đi trước: Cai đội đi sau đội quân, trưởng hiệu đi sau hiệu quân.

Tóm lại, trại quân, dàn trận, chiến đấu, tất cả đều được điều khiển theo lối Tây phương, tuy nhiên cách vận dụng khí giới chưa được khéo léo, mau lẹ; mất nhiều thì giờ để lên đạn, bắn chưa trúng lắm, đại bác chưa biết nhắm trúng.

Trong những trận đánh cuối cùng, người ta đã dùng pháo bay (artillerie volante), hiệu quả vô cùng, người trong nước sợ lắm; họ bảo đó là sấm dây và là khí giới tàn phá không thể chống lại được.

Hệ thống đồn lũy theo kiểu châu Âu đã được sử dụng để xây thành đài, không thể xâm nhập được khi bị bao vây"[32].

Theo những điều Montyon viết trên đây, chúng ta thấy: Quân đội có trang bị thêm vũ khí nước ngoài. Cả hai miền Nam Bắc đều mua khí giới ngoại quốc để bổ sung cho phần vũ khí chế tạo trong nước. Cách luyện tập chiến đấu cũng đã ít nhiều được hiện đại hoá theo lối Tây phương.

 

Thuỷ binh Nguyễn Ánh

Theo thư Olivier de Puymanel gửi Stanislas Lefèbvre ngày 16/4/1798, thì hải quân của Nguyễn Ánh lúc đó gồm 447 chiến thuyền và 42.000 người[33].

Thuỷ binh là sức mạnh hàng đầu của quân đội Nguyễn Ánh, chuyển động rất nhanh khi thuận gió mùa. Theo Montyon, thủy binh được trang bị vũ khí như sau:

"Thủy binh được tổ chức như bộ binh. Thủy thủ là những người lính, khí giới chỉ khác [bộ binh] là thương của họ dài hơn. Lực lượng thủy quân quan trọng hơn [lục quân], khi các vùng -hiện nay đã quy vào một mối- còn dưới sự lãnh đạo của nhiều lãnh tụ. Vì các "nước" này đều nằm trong vịnh, nên một bờ biển có thể tấn công dễ dàng bờ biển khác, đường biển ngắn hơn đường bộ nhiều.

Vua Nam Hà khi còn dẹp loạn, chỉ mới chiếm lại vài tỉnh, mà đã có 200 ga-le (galères, chiến thuyền có buồm và có người chèo) và 25 chiến hạm (frégates) trang bị 10 đại bác (ngoài hai cỗ gắn ở đầu và cuối tầu).

Số thuyền tầu này giảm đi, nhưng được vẽ lại kiểu, trước hết là phần dưới, rồi đến phần trên, và sau cùng là cột buồm. Có thuyền chiến (barques de guerre) chở 50 người và xà-lúp chở đại bác (chaloupes canonières) chở 25 đại bác, đằng trước trang bị một khẩu đại bác dài và nhỏ kiểu xưa (coulevrine). Tầu chiến thay thế thuyền chiến buồm (galère) lớn hơn và tốt hơn, trang bị từ 12 đến 20 đại bác, từ 6 đến 12 đơn vị đạn. Ngoài ra hạm đội còn được tăng cường bằng những tầu chiến mua của người Âu.

Từ khi hoà bình, hoàng đế đã quy tụ được tất cả các sức mạnh thủy binh chống đối dưới trướng, ông coi nhẹ thủy binh hơn trước, bởi không thật cần thiết nữa; hai phần ba lính thủy được cải chế và sát nhập vào bộ binh; ông không mua tầu ngoại quốc nữa và cũng ít đóng thêm tầu. Còn ba chiến hạm được giữ lại trong số những tầu đã mua, cũng không dùng đến, để mắc cạn trong bùn, 200 chiến thuyền khác chỉ dùng chở gỗ, lương thực, hàng hoá, là thứ thuế đóng bằng sản vật, dành để cung cấp tư liệu cho những đồ chế biến của nhà nước.

Mặc dầu chưa biết rõ lối đóng tầu biển theo kiểu Tây phương, và cũng chưa biết thuật vận dụng, thêm những người chỉ huy không biết thuật sơ đẳng của thủy binh; và khi thủy binh không có kiến thức, không biết dùng địa bàn (boussole), thì không thể làm gì được cho sự vận chuyển, trong những cuộc hải chiến.

Tuy nhiên điểm làm cho thủy binh này rất dữ dội, đó là những hoả pháo (fusées) to bằng cánh tay, chứa đựng hoả chất dùng để đốt phá thuyền, tầu địch; nước ở dưới tầu, thay vì dập tắt lửa, lại làm cho lửa bùng lên, chỉ có thể dập tắt bằng đất; người ta cũng dùng hoả pháo này trên bộ, nhưng nó bớt nguy hiểm hơn vì dễ dập tắt."[34]

Những thông tin trên đều rất đáng chú ý, duy có nhận xét: "những người chỉ huy không biết thuật sơ đẳng của thủy binh, không biết dùng địa bàn, không biết vận chuyển"... cần phải xét lại, bởi nếu quả thực tình trạng chỉ huy như thế thì ai là người cai quản hạm đội Kinh đô gồm 265 chiếc tầu thuyền, với 29 tầu bọc đồng, 25 thuyền vượt biển lớn, v v... ghi trong Hội điển? Và lấy gì giải thích các chiến thắng của Nguyễn Vương trên quân đội Tây Sơn, phần lớn dựa vào thủy chiến?

Ngoài ra, hoả pháo (fusées) Montyon nói ở đây, không biết có phải "Hổ lửa" Tôn Sĩ Nghị nói tới trong điều thứ năm của bản Tám điều quân luật, răn tướng sĩ: "Quân Nam không có "sở trường" gì khác. Họ chỉ dùng các "ống phun" làm thứ lợi khí. Thứ lợi khí ấy gọi là "Hổ lửa". Trong khi hai bên giáp nhau họ dùng vật ấy đốt cháy quần áo người ta, để cho người ta phải lui. Nhưng cái thuật ấy cũng chỉ như thế mà thôi, so với súng ống của ta còn kém xa lắm. Hiện đã chứa sẵn vài trăm "lá chắn" bằng da trâu sống, nếu gặp "ống phun" của người Nam phun lửa, quân ta một tay chắn đỡ lửa, một tay cầm gươm chém bừa, họ sẽ phải lướt ngã"[35].

"Hổ lửa" có lẽ không dễ dập tắt như vậy, nên Tôn Sĩ Nghị đã phải chạy dài. Những người ngoại quốc khi đến nước Nam có ý kinh mạn thường hay gặp chuyện bất ngờ như thế.

 

Tổ chức quân đội Việt, từ Lê sang Nguyễn

Phần cốt lõi của vấn đề là Nguyễn Ánh tổ chức quân đội theo cách nào, người Pháp có nhúng tay vào không, hay Nguyễn Ánh vẫn giữ truyền thống tổ chức quân đội Việt có từ đời Lê?

Thời Lê: Theo Phan Huy Chú, về cơ bản, quân đội Việt Nam từ thời Lê trung hưng chia ra như sau: "Binh chế đời Lê, từ Trung hưng trở về sau, đặt làm: Dinh, Cơ, Đội, Thuyền; Bộ binh là Dinh, Cơ, Đội; Thuỷ binh là Thuyền. Dinh lớn thì 800 người, thứ đến 160 người. Cơ lớn thì 500 người, thứ đến 200 người. Đội lớn thì 275 người, thứ đến 15 người. Thuyền lớn thì 86 người, thứ đến 20 người. Có 12 Dinh; 58 Cơ, 238 Đội và 62 Thuyền, đại lược là như thế"[36].

Tuy nhiên, Phan Huy Chú cũng lưu ý đến số quân đời Lê, mà ông cho là thống kê không đúng: "Các quân trong, ngoài, đại đa số bất quá 56.500. Đến đời Cảnh Hưng [1740-1786] lại đặt thêm 24 cơ vệ binh. Tổng số binh chỉ được hơn 65.700 người thôi, tôi [Phan Huy Chú] từng lấy làm lạ, binh của nhà Lê, ở buổi đầu có việc gọi ra đến 20 vạn người, khi mới trung hưng chỉ lấy binh ở hai xứ cũng đến hơn 12 vạn, mà sau đời Bảo Thái lại tuyển thêm, đời Vĩnh Hựu lại mộ thêm, đời Cảnh Hưng lại đặt thêm vệ binh, thế mà số quân lại không đầy 7 vạn là cớ làm sao?"[37] Phan Huy Chú cho rằng, đầu đời Lê, luật tắc nghiêm minh, ghi chép cẩn thận, không ai trốn lính được. Đến các đời sau, không nghiêm cẩn, ẩn lậu nhiều, ghi chép không cẩn thận, nên số quân sai và kém đi. Montyon, dưới đây, không biết lấy từ tài liệu nào, chép quân số Bắc Hà là 140.000 người, tức là gấp đôi con số ghi nhận chính thức, như vậy con số của Montyon có lẽ gần sự thực hơn.

Thời Nguyễn Ánh: Trước hết Montyon viết về tình trạng chung:

 "Năm 1806, tình trạng quân đội thời bình là 150.000 người. (...) Thời chiến quân đội gia tăng tuỳ theo tình hình chiến trận. Trong thời kỳ nội chiến, tất cả những ai có thể cầm được vũ khí đều phải tòng quân; và năm 1800, năm mà hoàng đế còn là vua Nam Hà, chưa chinh phục xong cả nước, mà quân đội của ông cũng đã lên tới 139.400 người. Có nhiều người than rằng thời bình mà vua vẫn giữ nhiều quân quá, thực ra, quân đội của ông, tính theo bình quân đầu người, so với các thời trước, cũng không nhiều hơn gì mấy, người ta chắc chắn rằng trong thời bình, quân đội Bắc Hà có 140.000 người (...).

Lực lượng quân đội được chia làm 6 Dinh (Armées): Dinh I, phòng vệ vua, ít quân nhất. Bốn dinh kế tiếp được 4 đại thần cột trụ triều đình thống lãnh. Dinh thứ sáu, đông nhất, được một vị đại thần đặc biệt do hoàng đế chỉ định, điều khiển.

Mỗi Dinh lại được chia thành 5 Chi (Corps), Chi thứ nhất đóng bên quan Đại thần và cũng là tướng chỉ huy. Bốn chi kia, mỗi chi do một tướng nhị phẩm điều khiển. Chi lại chia làm Hiệu (Vệ hay Cơ) (Régiment) do một chánh, phó Trưởng hiệu (Colonel ou Sous-colonel) đứng đầu. Mỗi Hiệu (Vệ, Cơ) gồm 12 Đội (Compagnie). Mỗi đội có 50 hay 60 người, do một Cai đội (Capitaine hay Sous-capitaine) điều khiển. Lính được chia thành nhóm 10 người, do đội trưởng (Premier soldat) chỉ huy. Có 7 phẩm ngạch quan võ, Cai đội (Capitaine) là ngạch cuối cùng".[38]

Montyon dịch khá sát những chức vụ trong quân đội Nguyễn Ánh, Thực Lục tháng 6/1790 (tháng 5 ÂL) ghi: "Năm dinh Trung quân, Tả quân, Hữu quân, Hậu quân và Tiên phong, mỗi dinh đều là 5 Chi, mỗi chi 5 Hiệu, mỗi Hiệu 3 Đội, mỗi Đội 4 Thập", "Chi đặt chánh phó Trưởng chi, Hiệu đặt chánh phó Trưởng hiệu, Đội đặt Cai đội, thập đặt Đội trưởng"[39].

Theo Thực Lục, năm 1790, những ông tướng cầm đầu các Dinh là: Lê Văn Quân làm Chưởng dinh Tiền Quân. Tôn Thất Hội, Chưởng dinh Hậu quân. Nguyễn Huỳnh Đức, Chưởng dinh Hữu quân. Võ Tánh, Chưởng dinh Tiên phong. Nguyễn Văn Thành chỉ là Hiệu úy tiền chi Trung quân, có thể chính Nguyễn Ánh trực tiếp chỉ huy Trung Quân. Tháng 7/1793, Lê Văn Duyệt vẫn còn làm Cai đội, đến tháng 12/1793, mới được thăng Vệ Uý.

Tóm lại, khoảng 1790, bộ binh của Nguyễn Ánh chia đơn vị như sau: Thập: 10 người; Đội: 40 người; Hiệu (Vệ, Cơ):120; Chi: 600; Dinh: 3000. Vì thời ấy còn ít quân, sau có thay đổi. Năm 1800, theo Montyon có khoảng 139. 800 người (thống kê Barisy). Riêng bộ binh được phân chia như sau: Đội: 50-60 người; Hiệu (Vệ, Cơ): 600; Chi: 3000 người. Dinh: 15.000 người.

Montyon cho in bản thống kê toàn bộ lực lượng quân đội Nguyễn Ánh năm 1800 (xem phần phụ lục in ở cuối chương), bản này gần giống bản Barrow, đã in ở chương 4, cho thấy Nguyễn Ánh có 12.000 Vệ binh. Dưới vua là 5 ông tướng coi 5 dinh, mỗi dinh 6.000 người. Tổng số quân đội Nguyễn Ánh, năm 1800 là 139.800 người.

 

Bản phúc trình của Chaigneau

Một tài liệu đáng chú ý nữa là bản phúc trình của Chaigneau đệ lên chính phủ Pháp năm 1820 nói về tình hình nội trị, quân sự, kinh tế, ngoại giao của nước Việt thời đầu Minh Mạng và sự lợi hại nếu chiếm Việt Nam. Trong bài phúc trình mật này, Chaigneau cho biết:

"Sức mạnh quân đội tại ngũ trong thời bình của vua là 80.000 người; nhưng đến thời chiến, con số này có thể dễ dàng lên đến 200.000 người". Con số của Chaigneau chỉ bằng nửa con số của Montyon.

Về tình trạng binh bị, Chaigneau viết: "Bộ binh: Trong thời bình, Hoàng đế vẫn luôn luôn phòng bị. Đội Vệ binh của vua gồm 30.000 người, độc lập với 40 Chi (Régiments) [quân chính quy] chia làm 5 Dinh (Colonnes): Tiên phong (Avant-garde), Hữu quân (Droite) Tả quân (Gauche), Hậu quân (Arrière-Garde) và Trung quân (Centre) (...) Ngoài 5 dinh bộ binh, Hoàng Đế còn một binh đội khác gồm 5 binh đoàn (légions), mỗi binh đoàn có 5 Chi được tổ chức và phân phối như những Dinh, cũng do những vị đại thần điều khiển. Còn phải kể thêm lực lượng các Chi ở mỗi tỉnh, mà con số thay đổi tùy vùng. Ở Sài Gòn có khoảng 16 Chi".

Như vậy, Chaigneau, khi làm thống kê quân đội đầu triều Minh Mạng, cũng vẫn ghi tổ chức giống như thời trước, chỉ có số quân trong mỗi đơn vị, có ít nhiều thay đổi: "Mỗi Dinh có 8 Chi. Mỗi Chi có 10 Đội. Mỗi Đội có 60 người (riêng Đội Vệ binh có 120 người). Tóm lại: một Chi có 600 người. Một Dinh có 4800 người. Một vị đại thần chỉ huy một Dinh. Một chánh, một phó trưởng Chi (Colonel, Lieutenant-colonel) cho mỗi Chi, và một chánh, một phó Đội trưởng (Capitaine, Lieutenant) cho mỗi Đội, tạo thành bộ chỉ huy".

So với Thực Lục thì thấy: Chaigneau dịch Đội là Compagnie (40-60 người), Chi (600 người) là Régiment, và Dinh (3000-5000 người) dịch là Colonne (4800 người). Như vậy, khoảng 1820, khi Chaigneau làm bản phúc trình này, thì hoặc ông đã bỏ quên đơn vị Hiệu, Vệ (120 người) hoặc tổ chức quân đội nhà Nguyễn đã đơn giản hoá đi, tức là bỏ đơn vị Hiệu giữa Đội và Chi, để quay về với tổ chức thời Lê, tức là chỉ còn ba đơn vị cơ bản: Đội (40-60 người), Cơ (hay Chi, 600 người) và Dinh (trên 3000 người).

Điểm đặc biệt là Chaigneau cho biết cả số voi trận: "Toàn bộ voi trong quân đội là 800 con, kể cả 120 con trong đội Vệ binh. Tượng binh dưới quyền điều khiển của một vị đại thần"[40]. Nguyễn Đức Xuyên là người cầm đầu Tượng binh của Nguyễn Ánh

Thống kê của Chaigneau cho thấy tổ chức quân đội của Gia Long, từ cách phân chia đội ngũ đến nội dung quân đội: kỵ binh trâu, tượng, không có gì là Tây phương cả.

 

Những người Pháp trong quân đội Nguyễn Ánh

Cadière tìm cách dịch các chức vụ trong quân đội Gia Long sang tiếng Pháp, phần nói về chức vụ của Chaigneau, ông viết như sau:

"Chaigneau, trước 1802, là Cai cơ "Commandant de régiment". Năm 1802, Gia Long cho thăng Chưởng cơ "Général de régiment". Quân đội Việt chia thành "compagnies" (đội), do một Đội trưởng "Premier de la Compagnie" và một Cai đội "Commandant de compagnie" điều khiển, chức sau cao hơn chức trước. Chúng ta sẽ thấy có Phó Cai đội "Commandant de compagnie en second". Nhiều Đội làm thành một Cơ "Régiment". Mỗi Régiment do một Cai Cơ "Commandant de régiment" và một Chưởng cơ, mà tôi dịch là "Général de régiment" điều khiển. Chưởng Cơ lớn hơn Cai cơ. Tôi không biết nếu Chưởng cơ coi một hay nhiều Cơ. Nhưng có lẽ chỉ coi một Cơ thì đúng hơn, bởi vì, như ta đã thấy, trong văn bằng của Chaigneau, sau khi được thăng Chưởng cơ, cũng chỉ coi có hai Đội quân, tức là Đội một và Đội hai Kiên-Thuỷ.

Trong Liệt Truyện, có một bài mà ta sẽ thấy sau, nói rằng Đa-đột (đối với tài liệu này là Chaigneau), Ba-ni-ê, Lê-Văn-Lăng (de Forçant) và Ô-li-vi, khi mới từ Âu Châu đến, đều được nhận chức Cai-đội. Điều đó đúng với Vannier, Dayot, Barisy, Isle-Sellé, và Lebrun. Không có ai, trong buổi đầu, nhận chức phó Cai đội. Vậy chúng ta đành phải công nhận, mặc dù vẫn có chút hồ nghi, rằng Chaigneau, khi đến Nam Hà, cũng nhận được chức Cai đội, trừ phi ông được hưởng ân huệ đặc biệt, lên thẳng chức "Cai cơ".

Năm Cảnh Hưng thứ 51, 1790, ít lâu sau khi đến Nam Hà, những người bạn của Chaigneau, nhận được chức Cai đội hay phó Cai đội. Chaigneau đến vài năm sau, 1794, lúc ấy mới nhận chức Cai đội hay Cai cơ"[41].

Đoạn văn trên có mấy chỗ sai cần phải đính chính:

1- Trong những văn bằng cấp ngày 27/6/1790, tức là vào buổi đầu, có hai người giữ chức phó cao đội là Louis Guillon, Phó Cai đội Oai dõng hầu và J. Guilloux, Phó Cai đội Nhuệ tài hầu[42].

2- Vannier, Chaigneau và de Forçant (Forcanz), đến tháng 2-3/1800 (tháng 2 ÂL) khi được cai quản các tầu hiệu: Phượng Phi, Long Phi và Bằng Phi, vẫn còn là Cai đội[43]. Vannier ở chức Cai đội 11 năm (1790-1801), Chaigneau 7 năm (1794-1801), de Forçant không biết đến Gia Định lúc nào. Trong suốt thời gian này, họ chỉ được cai quản khoảng 40- 50 người lính, kể cả khi được lái các tầu hiệu Phượng Phi, Long Phi và Bằng Phi, họ vẫn phải ở dưới quyền một Cai cơ người Việt. Như vậy đủ biết việc lên chức không dễ dàng.

3- Đến tháng 7/1801 (tháng 6 ÂL), ba người này mới được lên chức Cai cơ. Thực Lục viết: "Cho Khâm sai thuộc nội Cai đội Nguyễn Văn Thắng [Chaigneau], Nguyễn Văn Chấn [Vannier] và Lê Văn Lăng [de Forçant] làm Khâm sai thuộc nội Cai cơ, vẫn quản các thuyền hiệu Long phi, Phượng phi và Bằng phi"[44]. Đến tháng 6/1802, sau chiến thắng toàn diện, cả ba được thăng lên Chưởng cơ theo sự lên chức chung của toàn thể quân đội. Văn bằng Vannier ghi ngày 6/12/1802, văn bằng Chaigneau ghi ngày 6/12/1802[45].

Nhưng Chaigneau cũng chỉ được coi có hai Đội quân, tức là Đội một và Đội hai Kiên-Thuỷ, nghiã là vào khoảng 100 quân.

De Forçanz mất năm 1811, sau đó chỉ còn Chaigneau và Vannier ở lại trong triều, với chức tước và được hậu đãi, nhưng không có quân và cũng không còn thuyền hiệu để cai quản (xem chương 24, 25 về Vannier và Chaigneau). Đó là những người làm việc lâu nhất cho Gia Long.

Riêng Olivier de Puymanel, tháng 7-8/1792 (tháng 6 ÂL) được thăng từ Cai đội lên Vệ Uý và mất năm 1799, ở Malacca.

 

Kết luận

Nhìn lại tổ chức này, ta thấy có những điểm đáng chú ý sau đây:

1/ Những điều Montyon, Chaigneau và Cadière viết, chứng tỏ quân đội Nguyễn Ánh không có gì là "Tây phương" cả, từ cách trang bị vũ khí đến sự phân chia binh đoàn. Được tổ chức giống như đời Lê: Đội, Cơ, Dinh, chỉ thay đổi tên, số người và chức tước các quan võ. Đơn vị quân đội vẫn bắt đầu từ Đội (40-50) người, đến Hiệu, (Vệ, Cơ) (từ 3 đến 10 đội), sau tới Chi (5 đến 10 Cơ) và sau cùng là Dinh (5 Chi trở lên). Hai đơn vị ở giữa: Cơ, Chi, có thể bỏ đi một, tùy thời điểm.

2/ Không có gì chứng tỏ các "sĩ quan" Pháp đã cải tổ quân đội Nguyễn Ánh theo lối Tây phương. Chính Cadière, một trong những người hết sức biện hộ cho điểm này, cũng rất bối rối khi ông phải dịch những chức vụ trong quân đội Gia Long sang tiếng Pháp. Nếu quân đội này được tổ chức theo kiểu Pháp, thì ông đã không gặp khó khăn đó.

3/ Nguyễn Ánh cải tổ quân đội theo đòi hỏi thực tiễn: Vì Tây Sơn có lực lượng pháo binh và công binh hùng hậu, có khả năng đắp đồn chớp nhoáng, Nguyễn Ánh bèn tăng trưởng đội ngũ quân Thần Sách (công binh và pháo binh); vì Tây Sơn có lực lượng Tượng binh hùng hậu, Nguyễn Ánh cũng phải có đội voi trận để đương đầu: Nguyễn Đức Xuyên được chỉ định cai quản cả Thần Sách lẫn Tượng Binh. Thần sách là pháo binh và công binh, chứ không phải là "một thứ quân chủ lực" hay là "quân ở Kinh" như Tạ Trí Đại Trường lầm tưởng khi ông đề cao Puymanel là người "đã tập luyện cho đám cận vệ 12 ngàn người theo chiến thuật Tây Phương"[46] đó là sự xác định không có cơ sở, chúng tôi sẽ trở lại vấn đề này trong phần viết về Olivier de Puymanel.

4/ Những người lính Pháp đến đánh giúp Nguyễn Ánh đã khai man là "sĩ quan" (sẽ chứng minh sau), nên được Nguyễn Vương cho chức Cai đội (tháng 6/1790), là cấp thấp nhất trong phẩm trật quan võ. Phần lớn sẽ bỏ đi năm 1792 khi hay tin Nguyễn Huệ đánh Gia Định. Trừ Olivier de Puymanel được nhận chức Vệ Uý năm 1792, Vannier, trong 11 năm và Chaigneau trong 7 năm, vẫn ở trật Cai đội. Vannier, Chaigneau và de Forçanz, được điều khiển ba tầu đồng Phượng Phi, Long Phi và Bằng Phi, tham gia các chiến dịch 1800-1801-1802. Tháng 7/1801 Vannier, Chaigneau, de Forçanz, được thăng Cai Cơ. Tháng 12/1802, cả ba được thăng Chưởng Cơ. Đó là tất cả những người Pháp có chức vụ cao nhất và ở lại lâu nhất trong quân đội Gia Long.

 

Tại sao Maybon triệt hạ tác phẩm của Montyon?

 Bộ sách của Montyon, giúp ta làm sáng tỏ một số vần đề liên quan đến "công trạng" của người Pháp đối với Nguyễn Ánh. Tại sao sử gia Maybon khi viết bài Introduction cho cuốn La Relation de La Bissachère (t. 33-67), lại không tiếc lời chỉ trích sách này: "tích tụ những lẫn lộn và sai lầm quá đáng", "phạm những cái sai rành rành về dữ kiện", "bất lương, đánh lừa độc giả"... Maybon liệt kê nhiều "tội" lắm, đầu tiên hết là tội dám đề tên La Bissachère ở bìa sách. Tiếp đó, ông đưa ra đòn thứ nhì: trích một đoạn rất dài trong bài tựa của Montyon, có những câu ca ngợi Gia Long, để mỉa rằng: tác giả chuyên nghề ca tụng. Đòn thứ ba, về nội dung cuốn sách, Maybon phê: "Người ta thấy Montyon đã mở rộng cửa cho đủ loại tin tức, đủ loại nguồn, và ta sẽ kinh ngạc thấy trong hai tập sách này một sự pha trộn đầy đủ liều lượng giữa những điều đúng, những báo cáo hoàn toàn bịa đặt và những thông tin không có nguồn nào khác ngoài trí tưởng tượng phong phú"[47] Với một lời giới thiệu như thế, ai còn tìm đọc cuốn sách này? Mặc nhiên, không thấy Maybon vạch ra được một đoạn nào là "hoàn toàn biạ đặt" hoặc do "trí tưởng tượng phong phú". Đòn chót, để chứng minh Montyon chép của Barrow, Maybon in lại trên hai cột, một bên là lời Montyon, một bên là lời Barrow, với sự rào đón: "... để cung cấp một vài thí dụ về cách viết của ông [Montyon], tốt hơn là in bảng trình bầy những sự vay mượn của ông"[48].

Như đã nói ở trên, có những điểm giống nhau giữa hai cuốn sách, nhưng khó quyết đoán là Montyon chép của Barrow, chỉ có thể kết luận: hai người dùng chung tài liệu. Bộ sách của Montyon dày 532 trang, bàn đến rất nhiều vấn đề không có trong sách của Barrow (179 trang) và Ký sự Bissachère (72 trang). Bảo rằng Montyon chép của hai tác giả này là khiên cưỡng.

Maybon đã khai trừ sách của Barrow. Bây giờ ông lại xổ toẹt bộ sách của Montyon. Chúng ta có thể hiểu một số lý do khiến ông hành động như vậy:

1- Về việc khôi phục ngai vàng, Montyon viết: "[Gia Long] khôi phục được ngai vàng, nhờ quyền thừa kế, nhờ sức chinh phục", chứ không phải nhờ Bá Đa Lộc và các "sĩ quan" Pháp.

2- Về việc người Pháp giúp Gia Long, Montyon viết: "Vài sĩ quan Pháp theo giúp Nguyễn Chủng, tập cho quân sĩ kỷ cương và vài nhà buôn Pháp bán tầu cho ông". Sự xác định "vài" sĩ quan Pháp, đi ngược với điều mà nhiều người trong số đó có Maybon muốn thổi phồng lên.

3- Về việc đóng tầu, Montyon viết: Ông [Gia Long] là người giỏi nhất về chiến thuật, là kỹ sư giỏi nhất, người kiến trúc tầu giỏi nhất, ở xứ ông". Điều này đi ngược với sự đề cao: Puymanel và Dayot, chỉ huy việc đóng thuyền, tầu ở Việt Nam.

4- Về kiến trúc thuyền, tầu, Montyon viết: "Về việc đóng thuyền, nước này [nước Nam] có một kỹ thuật đặc biệt: những tấm ván làm thuyền được buộc chặt với nhau bằng dây mây, thay đinh, lối ráp này khiến thuyền uyển chuyển hơn, đặc biệt chống lại sóng biển". Và "Chiến hạm, lớn hơn, thân tầu vững hơn và kiến trúc tốt hơn tầu Trung Hoa". Những nhận xét này trái với lập luận: Trước khi người Âu đến, người Việt không biết đóng tầu.

 

Sách của Montyon (và cả Barrow) dù có những sai lầm, cũng nên dịch sang tiếng Việt, bởi đó là những điều mà người ngoại quốc đầu thế kỷ XIX nhìn và viết về nước ta, với những thông tin, phê phán đời sống dân tộc, từ tập tục đến cách ăn ở, tôn giáo, lối xây nhà, đóng thuyền, kiến trúc cung điện Huế... một loại "toàn thư" nhỏ, theo quan điểm ngoại quốc, khá khách quan, không có chủ ý bênh vực chính sách thực dân. Dĩ nhiên về lịch sử, có những cái sai không thể tránh được, nhưng chúng ta có thể đính chính dễ dàng. Điều đáng chú ý trong tác phẩm của Montyon, ngoài những điểm có tính cách nghiên cứu dân tộc học, địa lý chính trị xã hội, tổ chức hành chính... mà ta có thể kiểm chứng lại qua bộ sách đồ sộ Khâm Định Đại Nam Hội Điển Sự Lệ [Hội Điển], tác phẩm còn đáng chú ý ở những điểm mà quốc sử không viết, hoặc viết thiếu, hoặc viết với cái nhìn khác, cần đọ với tài liệu của người nước ngoài. Tóm lại, Montyon đưa ra nhiều nhận định mới về Việt Nam cuối thế kỷ XVIII, không thấy trong các sách khác.

Tóm lại, hai cuốn sách khá quan trọng, một của người Anh Barow và một của người Pháp Montyon viết về thời đại Tây Sơn-Nguyễn Ánh, xuất bản rất sớm, từ đầu thế kỷ XIX, đã không xuyên tạc sự thực lịch sử. Sự xuyên tạc đến từ Bissachère và những người viết sau.

 

 

Phụ Lục

Trong phần phụ lục, Montyon cho in bản thống kê toàn bộ lực lượng quân đội Nguyễn Vương năm 1800, tạm gọi bản Montyon để phân biệt với bản Barrow. Hai bản có lẽ cùng nguồn Barisy; Montyon chép lại nguyên văn bản Barisy viết tay; còn Barrow thu gọn và sắp xếp lại cho dễ hiểu. Bản Montyon cho thấy Nguyễn Vương có 12.000 Vệ binh. Dưới Nguyễn Vương là 5 ông tướng coi 5 dinh, mỗi dinh 6.000 người. Sau đây là bản thống kê của Barisy, in trong sách của Montyon, II, t. 141-142. Chúng tôi để nguyên tiếng Pháp, không dịch vì không biết rõ những chữ phiên âm từ tiếng Việt ra như Ong-jam, chỉ đoán là Ông Giám (quân); Ong-jien-Quoan là Ông Tiền quân; Ong-han-Quoan là Ông Hậu Quân, vv... Chắc Montyon chép lại nguyên bản của Barisy, vì Barisy có lối viết như thế:

 

Lực lượng quân sự của vua Nam Hà trong cuộc chiến khôi phục lãnh thổ

 

 

 

Bản dưới đây, in trong sách của Barrow, II, t. 237-238, đã được sửa chữa và sắp đặt lại cho có hệ thống, dễ hiểu hơn:

 

Lực lượng quân đội Nam Hà năm 1800, theo đại uý Barisy

 

Bộ binh	Số người
24 đội kỵ binh (cưỡi trâu)...	6.000
16 đại đội voi (200 con)...	8.000
30 đại đội pháo binh	15.000
25 chi đoàn 1.200 người trang bị vũ khí Âu Châu	30.000
Bộ binh trang bị kiếm và súng cổ trong nước	42.000
Vệ binh tập luyện theo lối Âu Châu	12.000
Tổng cộng bộ binh	113.000
Thuỷ binh
Lính thợ trong xưởng đóng tầu	8.000
Lính thuỷ, mộ hay nối dõi (cha, anh), trên những chiến hạm đậu ở cảng	8.000
Lính biệt phái sang những tầu chiến kiểu Tây phương	1.200
Lính biệt phái thuyền buồm (jonque)	1.600
Lính biệt phái 100 thuyền chiến chèo (galère)	8.000
Tổng cộng thủy binh	26.800
Tổng cộng tất cả:	139.800

 

Tóm lại, cả hai bản thống kê này, đều có thiếu sót, sai lầm, bởi nếu so với số thuyền tầu và tầu chiến bọc đồng ghi trong Hội điển và Thực Lục, thì không thể gọi là đầy đủ.

Thụy Khuê

 

© Copyright Thuy Khue 2015