Tìm hiểu Nhất Linh dưới góc cạnh phê bình hiện đại là điều tất yếu. Việc in lại các tác phẩm của Tự Lực Văn Ðoàn, ở ngoài nước, từ trước đến nay chưa bao giờ ngừng, nhưng đối với trong nước bây giờ trở thành một phong trào: Nhất Linh, Khái Hưng và Tự Lực Văn Ðoàn đã được đánh giá lại. Có những tuyển tập Khái Hưng, Nhất Linh, thu thập những bài viết của nhiều tác giả khác nhau, trong Nam, ngoài Bắc, trước và sau 75, tựu trung hầu như tất cả đều đồng ý công nhận giá trị của Nhất Linh-Khái Hưng và Tự Lực Văn Ðoàn trong công việc cải tạo xã hội, giải phóng phụ nữ, đặt móng cho một nền văn học quốc ngữ mà trước và sau họ chưa có một văn đàn nào đạt được ảnh hưởng sâu xa trong văn học và xã hội như vậy.

 Nhưng còn một khía cạnh khác ít được chú ý, và có lẽ quan trọng hơn, đó là tư tưởng của Nhất Linh, dòng ý thức sâu sắc về sự thoát ly của con người, về những nét tiêu cực trong lý tưởng cách mạng, về tính ngắn hạn của hạnh phúc, về sự trường tồn của văn hóa, văn nghệ... Những yếu tố có thể là chủ yếu ấy, vừa lặn sâu dưới đáy các tác phẩm, vừa bao trùm toàn bộ những sáng tác của Nhất Linh, kể từ tập truyện ngắn Người Quay Tơ viết năm 1926 đến những tác phẩm cuối cùng như bộ trường thiên Giòng Sông Thanh Thủy, viết năm 60-61. Như vậy tìm hiểu Nhất Linh là thử đào xới những ẩn tưởng chìm sâu trong lòng tác phẩm, mà một "đọc đi" chưa thể thấu, cần có thêm một "đọc lại".

 Sự nghiệp văn học của Nhất Linh có thể chia làm hai giai đoạn: Giai đoạn đầu từ 1932 đến 1936 với các tác phẩm chủ yếu mang nhiều tính cách luận đề: Anh Phải Sống, Gánh Hàng Hoa, Ðoạn Tuyệt, Lạnh Lùng ... Và giai đoạn sau, từ Ðôi Bạn, Bướm Trắng đến Xóm Cầu Mới, Dòng Sông Thanh Thủy Nhất Linh đã ra khỏi giới hạn luận đề xã hội để viết về những khắc khoải nội tâm trong con người.
 Có một nghịch lý là đối với phần đông độc giả, dường như tên tuổi Nhất Linh chỉ gắn liền với các tác phẩm luận đề như Ðoạn Tuyệt, Lạnh Lùng, ... Khi Nhất Linh từ bỏ tiểu thuyết luận đề, đấu tranh xã hội để bước vào tiểu thuyết nghệ thuật và tư tưởng, thì Ðôi Bạn, Bướm Trắng đã ít người đọc hơn. Sau 54, Nhất Linh cho ra đời những tác phẩm không kém phần quan trọng, nhưng ít được dư luận biết đến, hoặc nếu đề cập, cũng không được đánh giá đúng mức, đó là tập tiểu luận Viết Và Ðọc Tiểu Thuyết và hai cuốn trường giang tiểu thuyết Dòng Sông Thanh Thủy và Xóm Cầu Mới (1).

 Ở Ðoạn Tuyệt, Lạnh Lùng Nhất Linh vẽ nên cảnh xung đột trực tiếp giữa lối sống cũ và mới. Ðể bênh vực người phụ nữ, Nhất Linh đã không ngần ngại đẩy hoàn cảnh đến những mức độ cực đoan nhất, và lấy phần quyết thắng về phe Loan, người phụ nữ tân thời, tranh đấu cho quyền làm người trong xã hội Khổng Mạnh.

 Ở Ðôi Bạn, Nhất Linh đi xa hơn. Ông không dựa trên tình tiết, không dựa trên cốt truyện để xây dựng tiểu thuyết nữa. Nhất Linh đi sâu vào địa hạt phân tích nội tâm, xây dựng nghệ thuật trên sự tinh vi của nhận thức. Cảm giác, xúc giác, khứu giác là những yếu tố  chính trong cơ lực con người, giao thoa giữa nội tâm và ngoại giới. Nhất Linh cho người đọc thưởng lãm những mùi hương, những say sưa của hạnh phúc, của ánh nắng chiều, của mầu thời gian thoáng nhạt. Dũng với Loan trong Ðôi Bạn đã khác xa Dũng với Loan trong Ðoạn Tuyệt. Dũng Loan trong Ðôi Bạn "cao" hơn, giúp ta nhớ lại, duyệt lại, học lại những cảm giác đã mất, đi vào những thời gian và không gian liên tưởng, và cho chúng ta những rung động mới, những ấn tượng mới.

 Với Bướm Trắng, Nhất Linh đi sâu vào khía cạnh triết lý. Trương, trong Bướm Trắng, biết mình bị lao, chỉ còn sống được có một năm, bập bềnh giữa sống và chết. Qua Trương, Nhất Linh phân tâm con người trước cái chết. Bằng một lối nhìn trầm lặng, ngọn bút Nhất Linh bình thản đi vào các cửa ngõ nội tâm biến dạng và bối rối của Trương, không phải để tìm kiếm một lối thoát cho Trương, mà để cùng nhập cuộc phiêu lưu không định hướng của dòng đời.

 Thanh Thủy là một dòng sông nhỏ, chảy qua biên giới Việt Nam - Trung Hoa, gần Hà Giang. Dòng Sông Thanh Thủy là cuốn tiểu thuyết duy nhất của Nhất Linh viết về chính trị. Dòng Sông Thanh Thủy được viết khá vội vàng, trong thời điểm 60-61. Thời kỳ Nhất Linh đã bị chính quyền Ngô Ðình Diệm truy lùng và bắt bớ. Về phương diện kỹ thuật tiểu thuyết, Dòng Sông Thanh Thủy hơi loãng, thua Ðôi Bạn, Bướm Trắng và Xóm Cầu Mới, nhưng có giá trị lịch sử và nhân văn. Ðây là câu truyện về giai đoạn kinh hoàng của cách mệnh, hai đảng Việt Nam Quốc Dân Ðảng, gọi tắt là Việt Quốc, và Việt Minh thanh toán nhau trong bắt bớ và thủ tiêu. Thế mèo chuột của hai đảng đã được Nhất Linh mô tả trong Dòng Sông Thanh Thủy một cách lạnh lùng và tường tận.

 Xóm Cầu Mới là tác phẩm dang dở của Nhất Linh. Dang dở nhưng không sao. Bởi đây là cuốn tiểu thuyết không có cốt truyện, được Phượng Giang in thành hai tập, trên 700 trang. Bản thảo bị thất lạc nhiều năm -theo nhà xuất bản Phượng Giang- đã được tìm thấy tình cờ vào ngày giỗ thứ mười của Nhất Linh. Ðây là tác phẩm quan trọng mang những kỳ vọng của Nhất Linh về một bộ tiểu thuyết trường giang trên mười ngàn trang, diễn tả những phức tạp muôn mặt của cuộc đời. Tác phẩm đã được viết đi viết lại tất cả 5 lần. Lần đầu năm 40 tại Hà Nội. Lần thứ hai năm 43 tại Quảng Châu. Lần thứ ba năm 49 tại Hương Cảng. Về nước năm 51, Nhất Linh viết lại lần thứ tư tại Hà Nội. Và trước khi in một số chương trên Văn Hóa Ngày Nay, Nhất Linh sửa lại lần chót bên dòng suối Ða Mê, tại Fim Nôm Ðà Lạt vào năm 57.
 Xóm Cầu Mới viết về cuộc sống của một xóm nhỏ, với năm gia đình ở trong các địa vị xã hội khác nhau, vào thời điểm nửa đầu thế kỷ XX. Khác với những tiểu thuyết trước của Nhất Linh -tác phẩm thường giới hạn trong một loại hạng người, thường  thường là trí thức tiểu tư sản như trường hợp Gánh Hàng Hoa, Ðoạn Tuyệt, Lạnh Lùng, Ðôi Bạn, Bướm Trắng-. Ở Xóm Cầu Mới Nhất Linh khảo sát nhiều hạng người. Ông tạo ra một xã hội nhỏ, trong đó mỗi nhân cách giàu nghèo đều có tương quan mật thiết với nhau. Mỗi chân dung nhân vật đều linh hoạt và sâu sắc về dung mạo cũng như về đời sống tâm linh.

Chú thích:
1  Các cháu của Nhất Linh như Duy Lam, Thế Uyên, đều có ý chê những tác phẩm của ông xuất bản sau 54. Và cả em ruột Nhất Linh, Nguyễn Tường Bách cũng viết trong hồi ký: "Sau này, ở miền Nam, anh lại viết thêm vài cuốn như Xóm Cầu Mới, Giòng Sông Thanh Thủy ... Những tác phẩm này kém xa ngày trước vì anh không còn những cảm thụ độc đáo như ngày còn trẻ và cũng mất cả vẻ hồn nhiên trong tâm linh, sau khi đã trải qua những ngày vật lộn chính trị kinh hồn."
(Việt Nam, Những Ngày Lịch Sử, trang 50, Nhóm Nghiên Cứu Sử Ðiạ xuất bản, Montréal, 1981)